Η 25η Μαρτίου έχει καθιερωθεί ως επέτειος της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Ωστόσο, γνωρίζουμε ότι αυτό είναι μια σύμβαση. Η Επανάσταση ξεκίνησε πριν από αυτήν την ημερομηνία. Η 25η Μαρτίου, όμως, είναι μια ιδιαίτερα σημαντική μέρα για τους Χριστιανούς Ορθοδόξους, μιας και γιορτάζεται ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου.
1. Πότε ξεκίνησε η Ελληνική Επανάσταση;
Παρατηρήστε τους παραπάνω ζωγραφικούς πίνακες. Σίγουρα μπορείτε να αναγνωρίσετε τον πίνακα του Θεόδωρου Βρυζάκη που απεικονίζει τον Παλαιών Πατρών Γερμανό να ευλογεί τη σημαία της Επαναστάσεως. Στη συνέχεια, είδατε άλλη μια οικεία εικόνα που δημιουργήθηκε από τον Πέτερ φον Ες και απεικονίζει μια μάχη Ελλήνων ενάντια στους Οθωμανούς και συγκεκριμένα τη μάχη στο Δραγατσάνι.
-Παρατηρήστε τα ρούχα των Ελλήνων στον πρώτο και στο δεύτερο πίνακα. Σας κάνει κάτι εντύπωση;
Στον πίνακα του Βρυζάκη οι Έλληνες φορούν την ενδυμασία που όλοι γνωρίζουμε ως την τυπική εκείνης της εποχής. Φουστανέλα, γιλέκο, γιαταγάνι. Στο δεύτερο πίνακα, λοιπόν, γιατί φορούν τόσο διαφορετική ενδυμασία από αυτή που γνωρίζουμε; Η απάντηση είναι απλή: στη μάχη στο Δραγατσάνι συμμετείχαν μέλη του Ιερού Λόχου, μιας στρατιωτικής ομάδας που είχε οργανωθεί από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στην περιοχή της δράσης του, δηλαδή στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Οι Έλληνες που συμμετείχαν στον Ιερό Λόχο ήταν σπουδαστές και γι' αυτό το λόγο υιοθετούσαν έναν πιο "ευρωπαϊκό" τρόπο ντυσίματος. Πότε ξεκίνησαν οι μάχες στις παραδουνάβιες ηγεμονίες; Το Φεβρουάριο του 1821, δηλαδή νωρίτερα από οποιαδήποτε ένοπλη σύγκρουση στην περιοχή της ηπειρωτικής Ελλάδας. Επομένως, η απάντηση στο αρχικό μας ερώτημα είναι η εξής: η Επανάσταση ξεκίνησε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.
2. Γιατί η Επανάσταση δεν ξεκίνησε στην Ελλάδα;
Αυτό είναι ένα εύλογο ερώτημα που μπορεί να γεννηθεί στο μυαλό μας μετά την απάντηση στην οποία καταλήξαμε προηγουμένως. Ωστόσο, η απορία μας αυτή είναι προϊόν ενός αναχρονισμού. Μελετώντας την Ιστορία είναι σημαντικό να αντιλαμβανόμαστε ότι οι όροι που χρησιμοποιούμε μπορεί να διαφέρουν από εποχή σε εποχή. Όταν μιλάμε σήμερα για "Ελλάδα" είναι καλό να θυμόμαστε ότι αυτή δεν υπήρχε καν πριν την ολοκλήρωση της Επανάστασης του 1821. Το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος δημιουργήθηκε με το πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830. Ο χάρτης με τα σύνορα της Ελλάδας που έχουμε πάντα στο μυαλό μας διαμορφώθηκε μόλις το 1947.
Επομένως, στο πλαίσιο μιας αυτοκρατορίας που έχει ως υπηκόους άτομα που ανήκουν σε πολλά και διαφορετικά έθνη, κατά βάση διεσπαρμένα σε αρκετά σημεία της, είναι απόλυτα λογικό μια εθνική επανάσταση να ξεσπάσει σε οποιοδήποτε σημείο της. Ειδικά αν λάβουμε υπόψη τους εξής σημαντικούς παράγοντες:
α. Στις παραδουνάβιες ηγεμονίες υπήρχαν πολλοί Έλληνες.
β. Στις παραδουνάβιες ηγεμονίες δεν υπήρχε παρουσία οθωμανικών στρατευμάτων, αφού επρόκειτο για περιοχές που διέθεταν αυτονομία παρά την επικυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
3. Γιατί το 1821 και όχι νωρίτερα;
Από τα σχολικά μας χρόνια θυμόμαστε να μιλάμε για τα 400 χρόνια σκλαβιάς από τον τουρκικό ζυγό. (Άλλος ένας αναχρονισμός: Δεν μπορούμε να μιλάμε για "Τουρκία" αυτήν την περίοδο, αλλά "Οθωμανική Αυτοκρατορία"). Και τότε έρχεται στο μυαλό μας ένα άλλο εύλογο ερώτημα: Γιατί δεν έγινε επανάσταση νωρίτερα; Πρώτον, γιατί από το 1453 μέχρι το 1821 οι περιοχές που εντάσσονται στα σύνορα της σημερινής Ελλάδας είχαν περάσει για μεγάλα χρονικά διαστήματα και υπό την κυριαρχία άλλων, όπως οι Βενετοί, οι Φράγκοι ή οι Άραβες. Επομένως, δεν μιλάμε για 400 χρόνια συναπτά. Επίσης, είναι γνωστό ότι είχαν γίνει κατά καιρούς αρκετές προσπάθειες για ανατροπή των δεδομένων. Ωστόσο, δεν είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για μια τέτοια αλλαγή.
4. Γιατί είναι σημαντική για την παγκόσμια ιστορία η Ελληνική Επανάσταση;
Από την προηγούμενη απάντηση μένουν μερικά ερωτηματικά... Τι πάει να πει "δεν είχαν ωριμάσει οι συνθήκες"; Αυτή η έκφραση θυμίζει την ξύλινη γλώσσα των σχολικών εγχειριδίων που θολώνουν την κατανόησή μας ως προς την ιστορική αφήγηση. Ένα από τα στοιχεία που διαμορφώνουν τις συνθήκες είναι και η απάντηση στην ερώτηση 4.
Η Ελληνική Επανάσταση είναι η πρώτη εθνική επανάσταση που εγκαινιάζει την εποχή της νεωτερικότητας. Μέχρι εκείνη τη στιγμή κυριαρχούσε στην πολιτική οργάνωση η ιδέα των αυτοκρατοριών. Η έννοια του έθνους και της αυτοδιάθεσής του είναι καινούρια και για πρώτη φορά υποστηρίζεται στην πράξη από τις ενέργειες των Ελλήνων. Δεν είναι τυχαίο το ότι αρχικά όλες οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες έβλεπαν με εχθρότητα την επανάσταση των Ελλήνων, με εξέχον παράδειγμα αυτό της Αυστροουγγαρίας. Έτσι, η Ελληνική Επανάσταση αποτέλεσε την τομή για τη μετάβαση σε ένα νέο πολιτικό τοπίο, όπου η έννοια του έθνους σιγά σιγά θα έμπαινε στο επίκεντρο των ιστορικών εξελίξεων και θα αποδυνάμωνε σταδιακά την ισχύ των αυτοκρατοριών.
5. Πώς επηρέασε η Ελληνική Επανάσταση την Τέχνη;
Ήδη πιο πάνω είδαμε μερικά έργα εικαστικής τέχνης. Σε αυτό το σημείο θα μιλήσουμε για τη λογοτεχνία. Η Ελληνική Επανάσταση ξεσπά σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από το ρεύμα του Ρομαντισμού. Αυτός είναι ακόμα ένας λόγος για τον οποίο το 1821 οι συνθήκες φαίνονταν ακόμα πιο κατάλληλες για μια εθνική επανάσταση. Ο Ρομαντισμός προωθεί την ιδέα ότι αξίζει κανείς ακόμα και να πεθάνει για την Ελευθερία. Αυτό το ιδανικό έγινε πράξη και πήρε σάρκα και οστά στα πρόσωπα των αγωνιστών του 1821. Γι' αυτό το λόγο αποτέλεσε και σημαντική πηγή έμπνευσης για πληθώρα ρομαντικών ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει ο Λόρδος Μπάιρον. Η συγκίνησή του ήταν τόσο μεγάλη που έφτασε στο σημείο να πολεμήσει στο πλευρό των Ελλήνων.
Όμως, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά ποιητικά έργα που επηρεάστηκαν από τον Αγώνα των Ελλήνων ήταν το μακροσκελές ποίημα του Διονυσίου Σολωμού με τίτλο "Ύμνος εις την Ελευθερίαν", του οποίου οι δύο πρώτες στροφές θα γίνουν αργότερα ο εθνικός μας ύμνος.
Σε γνωρίζω από την κόψη
του σπαθιού την τρομέρη,
σε γνωρίζω από την όψη
που με βία μετράει τη γη.
Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη
των Ελλήνων τα ιερά,
και σαν πρώτα ανδρειωμένη,
χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!
Οι στίχοι του Σολωμού συγκινούν διαχρονικά κάθε ρομαντική ψυχή. Η προσωποποιημένη Ελευθερία περιγράφεται μέσα από εικόνες γεμάτες παραστατικότητα και δύναμη. Ζήτω η Ελευθερία!
*Διαβάστε πιο συστηματικά για την Ελληνική Επανάσταση μέσα από το υλικό του σχολικού εγχειριδίου της Γ' ΓΕΛ:
