Παγκόσμια ημέρα της Φιλοσοφίας 2020

 

 

«Η φιλοσοφία δεν είναι ένα δόγμα, αλλά μια δραστηριότητα»

Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν, 1889-1951, Αυστριακός φιλόσοφος

 

Σήμερα, Πέμπτη 19 Νοεμβρίου του 2020, είναι η παγκόσμια ημέρα της φιλοσοφίας. Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα ισχυρό κίνητρο, για να στοχαστεί κάποιος τη σημασία της φιλοσοφίας και το ρόλο της στη ζωή του. Κάθε άνθρωπος έχει βρεθεί σε ένα ηθικό δίλημμα, όπου έπρεπε να αποφασίσει πώς θα πράξει. Κάθε άνθρωπος έχει προβληματιστεί σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία ή το σκοπό της ύπαρξής του, του Θεού ή του κόσμου. Κάθε άνθρωπος έχει αναρωτηθεί ποια γνώση είναι έγκυρη. Η φιλοσοφία γεννάται, σύμφωνα με τα περισσότερα εγχειρίδια της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, στη Μίλητο τον 6^ο αιώνα π.Χ., όταν ο Θαλής διατυπώνει την άποψη ότι ο κόσμος προέρχεται από το νερό. Οι πρώτες προσπάθειες μιας φιλοσοφικής προσέγγισης της πραγματικότητας είναι κοσμολογικές, δηλαδή αφορούν κατά κύριο λόγο τον τρόπο δημιουργίας και λειτουργίας του κόσμου.

Μετά από την κοσμολογική προσέγγιση ακολούθησαν αιώνες κατά τη διάρκεια των οποίων ο άνθρωπος προσπάθησε να ερμηνεύσει τον κόσμο, τον εαυτό του, τα γεγονότα και τα φαινόμενα μέχρι να φτάσουμε στο σήμερα. Όμως, η μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου τον κάνει ικανό να δημιουργεί έναν πολύ προσωπικό τρόπο με τον οποίο συνδέεται με τη φιλοσοφία. Αν μπορούσαμε να ρωτήσουμε κάθε άνθρωπο στον κοινωνικό μας περίγυρο τι είναι η φιλοσοφία, σίγουρα θα λαμβάναμε πολλές και διαφορετικές απαντήσεις. Η φιλοσοφία εμφανίζεται συχνά στη ζωή μας και στο καθημερινό μας λεξιλόγιο με πολλές μορφές και σημασίες. Για παράδειγμα, πολλές φορές λέμε «δουλεύω με άλλη φιλοσοφία», όταν θέλουμε να αναφερθούμε στη μέθοδο με βάση την οποία εργαζόμαστε ή άλλοτε λέμε «έχω άλλη φιλοσοφία», όταν διαφωνούμε με τη στάση κάποιου απέναντι σε μία κατάσταση. Όλα αυτά φανερώνουν στάσεις, αντιλήψεις και τρόπο σκέψης που διαμορφώνονται, καθώς ερχόμαστε αντιμέτωποι με τις διάφορες καταστάσεις στη ζωή μας, καθώς φιλοσοφούμε.

Ειδικά σε μία εποχή όπου τα δεδομένα συνεχώς αλλάζουν, είναι απαραίτητο κάποιος να επαναπροσδιορίζει τον τρόπο με τον οποίο βλέπει τα πράγματα και τις καταστάσεις. Για μένα αυτός ακριβώς είναι ο ρόλος της φιλοσοφίας. Είναι το εργαλείο με το οποίο ανακαλύπτουμε και νοηματοδοτούμε τον κόσμο και την ύπαρξή μας. Ένας συνεχής επαναπροσδιορισμός εννοιών και ερμηνείας των φαινομένων. Η φιλοσοφία μάς επιτρέπει να προσπαθούμε να προσεγγίζουμε τα ίδια πράγματα μέσα από άλλο πρίσμα, να βλέπουμε καινούριες οπτικές και να συνειδητοποιούμε το πλήθος των επιλογών που έχουμε. Η φιλοσοφία δεν θεωρεί τίποτα δεδομένο. Ο Πλάτων αμφισβήτησε την ύπαρξη των αντικειμένων και θεώρησε ως πραγματικότητα τις ιδέες τους. Ο Ντεκάρτ αμφισβήτησε την ίδια του την ύπαρξη, την οποία αποδέχθηκε ως πραγματική μόνο όταν κατάλαβε ότι είχε συνείδηση της σκέψης πάνω στην ύπαρξή του.

Τίποτα δεν ξεφεύγει από τη φιλοσοφική αμφισβήτηση. Βλέποντας ένα βάζο στο τραπέζι ίσως να αναρωτηθούμε ποιος το έβαλε εκεί ή ακόμα και ποιος το έφτιαξε. Έπειτα, μπορεί να προβληματιστούμε σχετικά με τη χρησιμότητά του. Κοιτώντας το βάζο πάνω στο τραπέζι από μία απόσταση το θεωρούμε μικρό, ίσα με μία παλάμη. Όταν, όμως, πλησιάζουμε καταλαβαίνουμε ότι το βάζο είναι μεγαλύτερο απ’ όσο φανταζόμασταν. Κι αν αποφασίσουμε να κοιτάξουμε το βάζο από άλλη οπτική γωνία, διαπιστώνουμε ότι σε μία άλλη του πλευρά έχει ένα ράγισμα, που δεν φαινόταν πριν. Αναλόγως, ο φιλόσοφος ξεκινά διερωτώμενος για τη δημιουργία του βάζου και μετά για τη χρησιμότητά του. Συνεχίζει αμφισβητώντας την ίδια την ύπαρξη του αντικειμένου. Αν αποδεχθεί την ύπαρξη του βάζου, αρχίζει να αμφισβητεί τη δική του ύπαρξη ή και αντίληψη. Κι αν βεβαιωθεί και γι’ αυτή, στρέφει το ενδιαφέρον του στις άλλες όψεις του βάζου, τις οποίες δεν είχε θεαθεί ή είχε παραλείψει να εξετάσει.

Μέσα από την Ιστορία της Φιλοσοφίας παρατηρούμε ότι ίσως υπάρχει μία παρόμοια πορεία της ανθρώπινης σκέψης μέχρι να καταλήξουμε στο σήμερα. Από την αρχαία εποχή, όταν οι προσωκρατικοί έφεραν στο προσκήνιο την κοσμολογία, περνούμε στην κλασική εποχή με το Σωκράτη, Πλάτωνα και Αριστοτέλη και τη στροφή στην ηθική φιλοσοφία, η οποία συνεχίζεται κατά την ελληνιστική εποχή με τους επικούρειους και τους στωικούς. Έπειτα, ο Μεσαίωνας με τον προβληματισμό για το Θεό και τη μεταφυσική και οντολογία, ώσπου φτάνουμε στη νεωτερικότητα και την αμφισβήτηση του Ντεκάρτ με την ανάδειξη της σημασίας της υποκειμενικότητας και τη στροφή από την εξωτερική αντικειμενική πραγματικότητα στην εσωτερική υποκειμενική αντίληψη. Και έπειτα στη μετανεωτερικότητα, όπου η εσωτερική αντίληψη του υποκειμένου για τον κόσμο υπόκειται σε χιλιάδες διαφορετικές νοηματοδοτήσεις, όσες και τα υποκείμενα που υπάρχουν στον κόσμο, που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο κόσμος διακρίνεται από την πολλαπλότητα.

Κάπως έτσι διαπιστώνει κανείς τη μεγάλη διαδρομή που ακολούθησε η ανθρώπινη σκέψη, για να φτάσουμε στο σήμερα και αναρωτιέται τι ωθεί τον άνθρωπο στη φιλοσοφία. Τελικά, ποια είναι η σημασία της; Ο Αριστοτέλης ξεκινά το έργο του «Μετά τα Φυσικά», μια οντολογική πραγματεία που αφορά στην αναζήτηση της πρώτης αρχής, με την εξής φράση «Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει». Πιστεύει, δηλαδή, ότι η αναζήτηση της γνώσης είναι ένα έμφυτο χαρακτηριστικό του ανθρώπου. Ίσως αυτό απαντά στο ερώτημα. Αλλά ακόμα κι αν δεν στέκει ο ισχυρισμός, μπορούμε να δεχθούμε ότι η ζωή και η πραγματικότητα μάς φέρνουν πάντα αντιμέτωπους με ερωτήματα που είναι επιτακτικό να απαντηθούν χωρίς, ωστόσο, να μπορεί σίγουρα να δοθεί απάντηση. Άρα, είμαστε αναγκασμένοι να τα προσεγγίζουμε και κάθε απάντηση που δίνουμε να την θέτουμε υπό αμφισβήτηση διατυπώνοντας νέα ερωτήματα, που κι αυτά συνήθως δεν μπορούν να έχουν απάντηση. Και κάπως έτσι, η προσπάθεια να προσεγγίσουμε τον κόσμο, την πραγματικότητα και τους εαυτούς μας συνεχίζεται δίνοντάς μας την ευκαιρία να χρησιμοποιούμε τη φιλοσοφία, για να ξαναερχόμαστε απέναντι στα ίδια ερωτήματα και να βλέπουμε με καινούριο τρόπο τη ζωή μας. Ίσως, αν ήταν διαφορετικά τα πράγματα κι αν υπήρχε μία απάντηση χωρίς τη διαρκή αμφισβήτηση της φιλοσοφίας, όλα να ήταν και πιο βαρετά…

 

Φωτεινή Κατσίβα

πτυχιούχος ΦΠΨ ΕΚΠΑ

Πόση φιλοσοφία ξέρεις;

Πατήστε στον παρακάτω σύνδεσμο και απαντήστε στις ερωτήσεις, για να διαπιστώσετε ποιο είναι το επίπεδο των γνώσεών σας στη φιλοσοφία.

Έως 10 βαθμοί: Θα έπρεπε να διαβάσεις λίγο ακόμα...

10 - 20 βαθμοί: Έχεις τις βασικές σχολικές γνώσεις.

20-30 βαθμοί: Μπράβο! Ήσουν καλή/-ός μαθήτρια/-τής στο σχολείο!

30-40 βαθμοί: Συγχαρητήρια! Άριστα! Μήπως έχεις κάνει μαθήματα φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο;

https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSd0UtoBjLpEnQJvgRHKI-0bZGYvzXP7nkIXZRN1nQ0VlNLoBw/viewform?usp=sf_link

Επικούρεια ηθική στον καιρό της ανασφάλειας

 

«ἄφοβον ὁ θεός, ἀνύποπτον ὁ θάνατος, τἀγαθόν μὲν εὔκτητον, τὸ δὲ δεινὸν εὐεκκαρτέρητον»

Φιλόδημος, Adversus [Sophistas] (Πάπυρος Ερκολάνου 1005), 4, 9-15.

 

Η οικονομική κρίση και η αμφισβήτηση των παραδεδεγμένων έως τώρα αξιών δημιούργησε το κατάλληλο έδαφος για την καλλιέργεια της ανασφάλειας, του αισθήματος αποπροσανατολισμού και αγωνίας στην ψυχή των ανθρώπων παγκοσμίως. Η δε πρόσφατη υγειονομική κρίση με την έξαρση της πανδημίας του νέου κορωνοϊού που έχει στοιχήσει τη ζωή σε πολλούς συνανθρώπους μας ανά την Υφήλιο – και ειδικά στην γειτονική και πολιτισμικά συγγενή μας, Ιταλία – έφερε και πάλι τον άνθρωπο αντιμέτωπο με την ίδια τη φύση. Η συνειδητοποίηση ότι, παρά τα πολλά επιτεύγματα του ανθρώπου μέσα στην πάροδο του χρόνου και παρά την ανάπτυξη της φαρμακευτικής, δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε έναν μικροοργανισμό, κλονίζει την εμπιστοσύνη μας στις δυνατότητες του ανθρώπου και μας αναγκάζει να αντιμετωπίσουμε το θάνατο ως μία κατάσταση αναπόφευκτη.

Τις τελευταίες μέρες μέσω της καθημερινής ενημέρωσης πληροφορούμαστε τον αριθμό των θανόντων και των νοσούντων από τον ιό, που διαρκώς αυξάνεται παγκοσμίως. Ο Χούσερλ υποστήριζε ότι ο κάθε άνθρωπος είναι ένα κομμάτι της πραγματικότητας. Κάθε άνθρωπος που χάνεται αυτομάτως στερεί από την πραγματικότητα το κομμάτι που δημιούργησε. Και είναι αλήθεια. Οι άνθρωποι που πεθαίνουν, ανεξάρτητα από την αιτία, απαλείφουν το κολάζ των δικών τους επαφών και λόγων από την πραγματικότητα των άλλων ανθρώπων. Μπορούμε, ίσως, να φανταστούμε την αναπαράσταση της δικής μας πραγματικότητας σαν ένα χαρτί πάνω στο οποίο εμείς δημιουργούμε τα δικά μας σχήματα, αλλά πάντα κάθε άνθρωπος που συναντάμε και κάθε εμπειρία που αποκτούμε αποτυπώνουν πάνω στο χαρτί καινούρια σχήματα. Η απώλεια κάθε ανθρώπου είναι ο χαμός ενός ολόκληρου κόσμου.

Μπορεί, όμως, ο άνθρωπος να αντιμετωπίσει αυτήν την θλιβερή κατάσταση; Η επικούρεια ηθική προτείνει μία στάση που σκοπό έχει να θεραπεύσει την ψυχή από κάθε τέτοια αγωνία και πόνο. Ο Επίκουρος πίστευε ότι η φιλοσοφία είναι συνώνυμο της υγιούς ψυχής και της ευδαιμονίας. Μέσω της φιλοσοφίας ο καθένας οφείλει να επιζητά την αταραξία, η οποία είναι το κλειδί για μια ευτυχισμένη ζωή. Σκοπός, δηλαδή, είναι η αποφυγή κάθε έντονου πόνου, σωματικού ή ψυχικού.

Στην επιστολή του Επίκουρου προς Μενοικέα, η οποία αποτελεί ένα συνοπτικό οδηγό της ηθικής του φιλοσοφίας, ο φιλόσοφος προτρέπει κάθε άνθρωπο κάθε ηλικίας να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία. Η φιλοσοφία μοιάζει να είναι η απαραίτητη μέθοδος για την απαλλαγή της ψυχής από το φόβο και την απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά που τον εμποδίζουν να ζήσει απολαμβάνοντας τις ηδονές της ζωής, ώστε να ευτυχεί. Ο άνθρωπος έχοντας στοχαστεί καλά τη ζωή του και τα γεγονότα αντιλαμβάνεται καλύτερα τι πρέπει να κάνει και τι όχι, για να απολαμβάνει τη ζωή. Για τον Επίκουρο, η φιλοσοφία είναι το μέσο αξιολόγησης των μελλοντικών μας πράξεων, ώστε να μπορέσουμε να κρίνουμε ποιες είναι ωφέλιμες και προσφέρουν ηδονές και ποιες ανώφελες και επιφέρουν πόνο. Με αυτόν τον τρόπο, ακολουθούμε τους δρόμους που μας οδηγούν στην ευτυχία.

Το δεύτερο βήμα για την επίτευξη της αταραξίας είναι να θεωρεί κανείς το θεό ον άφθαρτο και ευτυχισμένο. Για τον Επίκουρο οι θεοί είναι μακάρια και άφθαρτα όντα που δεν εμπλέκονται στις ζωές των ανθρώπων.  Έτσι, προέτρεπε τους μαθητές του να μελετούν τα φυσικά φαινόμενα, ώστε να απελευθερωθούν από το φόβο προς τους θεούς.  Παράλληλα, απέρριπτε κάθε υπερφυσική έννοια και θεωρούσε ότι η φύση εξηγεί τον εαυτό της χωρίς να χρειάζεται η συνεισφορά εξωτερικών δογμάτων.  Πίστευε ότι οι θεοί είναι μυθικά δημιουργήματα και δεν προξενούν προβλήματα στους ανθρώπους. Ο φιλόσοφος με αυτόν τον τρόπο προτρέπει τους ανθρώπους να απομακρυνθούν από τις δεισιδαιμονίες και το φόβο προς το θεό. Γενικά, η φιλοσοφική στάση του Επίκουρου προτείνει μία ζωή απαλλαγμένη από κάθε είδους φόβο.

Το τρίτο βήμα για την αταραξία είναι η απαλλαγή από το φόβο του θανάτου. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην επιστολή, ο θάνατος δεν σχετίζεται με εμάς με κανέναν απολύτως τρόπο (μηθὲν πρὸς ἡμᾶς εἶναι τὸν θάνατον). Αυτό συμβαίνει για τον εξής λόγο: καθετί καλό ή κακό το κρίνουμε με βάση την αίσθηση. Οι άνθρωποι, όσο βρίσκονται στη ζωή, αισθάνονται. Όλα τα πράγματα προξενούν μια αισθητηριακή αντίδραση σε κάθε ζωντανό ον. Αφού, λοιπόν, όταν επέλθει ο θάνατος, τότε η αίσθηση παύει να υπάρχει, κατά συνέπεια αυτός δεν αφορά ούτε το καλό ούτε το κακό ούτε πλέον και εμάς τους ίδιους.  Αυτή η αντίληψη περί του θανάτου συμβαδίζει με την υλιστική φιλοσοφική προσέγγιση του Επίκουρου. Έχοντας υιοθετήσει την ατομική θεωρία, πίστευε ότι ο κόσμος αποτελείται από άτομα και κενό. Ό,τι σχετίζεται με το κενό δεν έχει αίσθηση, αλλά αίσθηση έχει μόνο ό,τι σχετίζεται με τα άτομα.  Η ψυχή είναι υλική.  Ο Επίκουρος διισχυριζόταν ότι η ψυχή δεν μπορεί να υπάρξει ως ξεχωριστή οντότητα, άλλα μόνο μέσα σε ένα σώμα. Αυτή η άποψη βοηθά το φιλόσοφο να υποστηρίξει ότι ο θάνατος δεν είναι κάτι που αξίζει να φοβόμαστε. Όταν πεθαίνει κάποιος, παύει να υπάρχει και η ψυχή του. Έπειτα από μια τέτοια παραδοχή ο φόβος μιας μεταθανάτιας τιμωρίας για τα λάθη της ζωής εξαφανίζεται.  Επομένως, ο θάνατος γίνεται κάτι ακατάληπτο και άσχετο με τη φύση του ανθρώπου απελευθερώνοντάς τον να ζήσει χωρίς φόβο τη ζωή, που είναι το μόνο πραγματικό και αντιληπτό, σύμφωνα με αυτήν τη φιλοσοφική θεώρηση.

Η απαλλαγή από την πίστη στην αθανασία της ψυχής βοηθά τον άνθρωπο να αρχίσει να ευχαριστιέται τη ζωή που τώρα ζει και να πάψει να επιθυμεί την αθανασία, που είναι κάτι το αδύνατον.  Αυτός, λοιπόν, που παύει να φοβάται το θάνατο μαθαίνει να απολαμβάνει τη ζωή. Γιατί όσο ζει με το φόβο του θανάτου, ουσιαστικά χάνει την απόλαυση της ζωής. Έτσι, ο φόβος του τον κάνει να ζει μια κατάσταση ανώφελη. Αποδείχθηκε πιο πριν ότι ο θάνατος αφορά αυτόν που δεν αισθάνεται πλέον. Όσο κανείς ζει δεν μπορεί ποτέ να αισθανθεί το θανάτο. Αυτός αφορά κάτι μη αντιληπτό. Ο Επίκουρος ψέγει όσους φοβούνται το θάνατο. Φαίνεται, όμως, να κατανοεί το φόβο για έναν επίπονο θάνατο. Πώς είναι δυνατόν να φοβάται κάποιος κάτι που δεν θα μπορέσει ποτέ να έχει την εμπειρία του; Ο θάνατος είναι η νέκρωση των αισθήσεων και η παύση της λειτουργίας της ψυχής και του σώματος. Επομένως, κανείς δεν μπορεί να επηρεαστεί από αυτόν. Αυτό σημαίνει ότι δεν μας αφορά ούτε καν όταν επέλθει, πόσω μάλλον όταν απουσιάζει. Ο θάνατος δεν αφορά τους ζωντανούς και οι πεθαμένοι δεν έχουν αισθήσεις, όταν αυτός επέλθει.  Άρα, ο θάνατος δεν αφορά κανέναν. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Επίκουρος «τὸ φρικωδέστατον οὖν τῶν κακῶν ὁ θάνατος οὐθὲν πρὸς ἡμᾶς, ἐπειδήπερ ὅταν μὲν ἡμεῖς ὦμεν, ὁ θάνατος οὐ πάρεστιν, ὅταν δὲ ὁ θάνατος παρῇ, τόθ᾽ ἡμεῖς οὐκ ἐσμέν».

Το τελευταίο βήμα προς την πλήρωση της αταραξίας είναι η εφαρμογή του μετριοπαθούς ηδονισμού. Δηλαδή, ο Επίκουρος μας προτρέπει να προσπαθούμε να επιλέγουμε πάντα τις ηδονές στο μέτρο που δεν μας προξενούν μακροπρόθεσμα προβλήματα και να αποφεύγουμε τους πόνους στο μέτρο που δεν είναι απαραίτητο να τους υπομένουμε προσμένοντας μια μεγαλύτερη ηδονή μέσω αυτών. Για παράδειγμα, όταν κάποιος πεινάει θα πρέπει να επιλέξει την ηδονή που θα του προκαλέσει το φαγητό. Ωστόσο, δεν πρέπει να το παρακάνει και να φάει πολύ. Η ικανοποίηση που αισθάνεται κανείς απολαμβάνοντας πολύ φαγητό είναι μια κατά κίνηση ηδονή, δηλαδή είναι πρόσκαιρη. Σε αυτήν την περίπτωση η απόλαυση είναι μια αίσθηση φευγαλέα, καθώς, προϊόντος του χρόνου, θα μετατραπεί σε μία αίσθηση πόνου και βαρυστομαχιάς. Εκεί που πρέπει να αποβλέπει κανείς επιλέγοντας ηδονές είναι η μόνιμη κατάσταση ευτυχίας, η οποία προκαλείται μέσα από τις λεγόμενες καταστηματικές ηδονές, δηλαδή αυτές που έχουν διάρκεια, καθώς είναι μόνιμες και η απόλαυση που προκαλούν εγκαθίσταται. Ένα παράδειγμα καταστηματικής ηδονής είναι η ευχάριστη κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε, όταν πλέον δεν πεινάμε, αλλά και δεν πονάμε. Για να δράσουμε σωστά κάνουμε χρήση του νήφονος λογισμού και σταθμίζουμε σωστά τις συνέπειες των επιλογών μας.

Φιλοσοφία, απαλλαγή από τους υπερφυσικούς φόβους, απαλλαγή από το φόβο του θανάτου και υιοθέτηση μετριοπαθούς ηδονισμού είναι ο δρόμος που οδηγεί προς την αταραξία και, κατά συνέπεια, προς την ευτυχία, σύμφωνα με τον Επίκουρο. Ακολουθώντας τα παραπάνω, ο φιλόσοφος πιστεύει ότι μπορούμε να ζήσουμε μία ποιοτική ζωή, καθώς θα έχουμε εξαλείψει κάθε πηγή ανησυχίας και αναταραχής της ψυχικής μας κατάστασης. Με αυτόν τον τρόπο, ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει ευτυχισμένος.

 

Φωτεινή Κατσίβα, ΦΠΨ ΕΚΠΑ

Επιλογή βιβλιογραφίας

•           Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων

•           Επίκουρος, Ἐπιστολὴ πρὸς Μενοικέα

•           Επίκουρος, Κύριαι Δόξαι

•           Long, A.A. Η ελληνιστική φιλοσοφία: Στωικοί, επικούρειοι, σκεπτικοί (Μτφρ Στυλιανός Δημόπουλος, Μυρτώ Δραγώνα – Μονάχου). Αθήνα: ΜΙΕΤ, 20124 [1η: 1987].

•           Long, A.A. From Epicurus to Epictetus: Studies in Hellenistic and Roman Philosophy. New York: Oxford University Press, 2006.

•           Πελεγρίνης, Θεοδόσιος Ν. Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου, 2012.

•           Επίκουρος, Ηθική: Η θεραπεία της ψυχής. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Γιώργος Ζωγραφίδης. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος, 2009.