Επικούρεια ηθική στον καιρό της ανασφάλειας

 

«ἄφοβον ὁ θεός, ἀνύποπτον ὁ θάνατος, τἀγαθόν μὲν εὔκτητον, τὸ δὲ δεινὸν εὐεκκαρτέρητον»

Φιλόδημος, Adversus [Sophistas] (Πάπυρος Ερκολάνου 1005), 4, 9-15.

 

Η οικονομική κρίση και η αμφισβήτηση των παραδεδεγμένων έως τώρα αξιών δημιούργησε το κατάλληλο έδαφος για την καλλιέργεια της ανασφάλειας, του αισθήματος αποπροσανατολισμού και αγωνίας στην ψυχή των ανθρώπων παγκοσμίως. Η δε πρόσφατη υγειονομική κρίση με την έξαρση της πανδημίας του νέου κορωνοϊού που έχει στοιχήσει τη ζωή σε πολλούς συνανθρώπους μας ανά την Υφήλιο – και ειδικά στην γειτονική και πολιτισμικά συγγενή μας, Ιταλία – έφερε και πάλι τον άνθρωπο αντιμέτωπο με την ίδια τη φύση. Η συνειδητοποίηση ότι, παρά τα πολλά επιτεύγματα του ανθρώπου μέσα στην πάροδο του χρόνου και παρά την ανάπτυξη της φαρμακευτικής, δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε έναν μικροοργανισμό, κλονίζει την εμπιστοσύνη μας στις δυνατότητες του ανθρώπου και μας αναγκάζει να αντιμετωπίσουμε το θάνατο ως μία κατάσταση αναπόφευκτη.

Τις τελευταίες μέρες μέσω της καθημερινής ενημέρωσης πληροφορούμαστε τον αριθμό των θανόντων και των νοσούντων από τον ιό, που διαρκώς αυξάνεται παγκοσμίως. Ο Χούσερλ υποστήριζε ότι ο κάθε άνθρωπος είναι ένα κομμάτι της πραγματικότητας. Κάθε άνθρωπος που χάνεται αυτομάτως στερεί από την πραγματικότητα το κομμάτι που δημιούργησε. Και είναι αλήθεια. Οι άνθρωποι που πεθαίνουν, ανεξάρτητα από την αιτία, απαλείφουν το κολάζ των δικών τους επαφών και λόγων από την πραγματικότητα των άλλων ανθρώπων. Μπορούμε, ίσως, να φανταστούμε την αναπαράσταση της δικής μας πραγματικότητας σαν ένα χαρτί πάνω στο οποίο εμείς δημιουργούμε τα δικά μας σχήματα, αλλά πάντα κάθε άνθρωπος που συναντάμε και κάθε εμπειρία που αποκτούμε αποτυπώνουν πάνω στο χαρτί καινούρια σχήματα. Η απώλεια κάθε ανθρώπου είναι ο χαμός ενός ολόκληρου κόσμου.

Μπορεί, όμως, ο άνθρωπος να αντιμετωπίσει αυτήν την θλιβερή κατάσταση; Η επικούρεια ηθική προτείνει μία στάση που σκοπό έχει να θεραπεύσει την ψυχή από κάθε τέτοια αγωνία και πόνο. Ο Επίκουρος πίστευε ότι η φιλοσοφία είναι συνώνυμο της υγιούς ψυχής και της ευδαιμονίας. Μέσω της φιλοσοφίας ο καθένας οφείλει να επιζητά την αταραξία, η οποία είναι το κλειδί για μια ευτυχισμένη ζωή. Σκοπός, δηλαδή, είναι η αποφυγή κάθε έντονου πόνου, σωματικού ή ψυχικού.

Στην επιστολή του Επίκουρου προς Μενοικέα, η οποία αποτελεί ένα συνοπτικό οδηγό της ηθικής του φιλοσοφίας, ο φιλόσοφος προτρέπει κάθε άνθρωπο κάθε ηλικίας να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία. Η φιλοσοφία μοιάζει να είναι η απαραίτητη μέθοδος για την απαλλαγή της ψυχής από το φόβο και την απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά που τον εμποδίζουν να ζήσει απολαμβάνοντας τις ηδονές της ζωής, ώστε να ευτυχεί. Ο άνθρωπος έχοντας στοχαστεί καλά τη ζωή του και τα γεγονότα αντιλαμβάνεται καλύτερα τι πρέπει να κάνει και τι όχι, για να απολαμβάνει τη ζωή. Για τον Επίκουρο, η φιλοσοφία είναι το μέσο αξιολόγησης των μελλοντικών μας πράξεων, ώστε να μπορέσουμε να κρίνουμε ποιες είναι ωφέλιμες και προσφέρουν ηδονές και ποιες ανώφελες και επιφέρουν πόνο. Με αυτόν τον τρόπο, ακολουθούμε τους δρόμους που μας οδηγούν στην ευτυχία.

Το δεύτερο βήμα για την επίτευξη της αταραξίας είναι να θεωρεί κανείς το θεό ον άφθαρτο και ευτυχισμένο. Για τον Επίκουρο οι θεοί είναι μακάρια και άφθαρτα όντα που δεν εμπλέκονται στις ζωές των ανθρώπων.  Έτσι, προέτρεπε τους μαθητές του να μελετούν τα φυσικά φαινόμενα, ώστε να απελευθερωθούν από το φόβο προς τους θεούς.  Παράλληλα, απέρριπτε κάθε υπερφυσική έννοια και θεωρούσε ότι η φύση εξηγεί τον εαυτό της χωρίς να χρειάζεται η συνεισφορά εξωτερικών δογμάτων.  Πίστευε ότι οι θεοί είναι μυθικά δημιουργήματα και δεν προξενούν προβλήματα στους ανθρώπους. Ο φιλόσοφος με αυτόν τον τρόπο προτρέπει τους ανθρώπους να απομακρυνθούν από τις δεισιδαιμονίες και το φόβο προς το θεό. Γενικά, η φιλοσοφική στάση του Επίκουρου προτείνει μία ζωή απαλλαγμένη από κάθε είδους φόβο.

Το τρίτο βήμα για την αταραξία είναι η απαλλαγή από το φόβο του θανάτου. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην επιστολή, ο θάνατος δεν σχετίζεται με εμάς με κανέναν απολύτως τρόπο (μηθὲν πρὸς ἡμᾶς εἶναι τὸν θάνατον). Αυτό συμβαίνει για τον εξής λόγο: καθετί καλό ή κακό το κρίνουμε με βάση την αίσθηση. Οι άνθρωποι, όσο βρίσκονται στη ζωή, αισθάνονται. Όλα τα πράγματα προξενούν μια αισθητηριακή αντίδραση σε κάθε ζωντανό ον. Αφού, λοιπόν, όταν επέλθει ο θάνατος, τότε η αίσθηση παύει να υπάρχει, κατά συνέπεια αυτός δεν αφορά ούτε το καλό ούτε το κακό ούτε πλέον και εμάς τους ίδιους.  Αυτή η αντίληψη περί του θανάτου συμβαδίζει με την υλιστική φιλοσοφική προσέγγιση του Επίκουρου. Έχοντας υιοθετήσει την ατομική θεωρία, πίστευε ότι ο κόσμος αποτελείται από άτομα και κενό. Ό,τι σχετίζεται με το κενό δεν έχει αίσθηση, αλλά αίσθηση έχει μόνο ό,τι σχετίζεται με τα άτομα.  Η ψυχή είναι υλική.  Ο Επίκουρος διισχυριζόταν ότι η ψυχή δεν μπορεί να υπάρξει ως ξεχωριστή οντότητα, άλλα μόνο μέσα σε ένα σώμα. Αυτή η άποψη βοηθά το φιλόσοφο να υποστηρίξει ότι ο θάνατος δεν είναι κάτι που αξίζει να φοβόμαστε. Όταν πεθαίνει κάποιος, παύει να υπάρχει και η ψυχή του. Έπειτα από μια τέτοια παραδοχή ο φόβος μιας μεταθανάτιας τιμωρίας για τα λάθη της ζωής εξαφανίζεται.  Επομένως, ο θάνατος γίνεται κάτι ακατάληπτο και άσχετο με τη φύση του ανθρώπου απελευθερώνοντάς τον να ζήσει χωρίς φόβο τη ζωή, που είναι το μόνο πραγματικό και αντιληπτό, σύμφωνα με αυτήν τη φιλοσοφική θεώρηση.

Η απαλλαγή από την πίστη στην αθανασία της ψυχής βοηθά τον άνθρωπο να αρχίσει να ευχαριστιέται τη ζωή που τώρα ζει και να πάψει να επιθυμεί την αθανασία, που είναι κάτι το αδύνατον.  Αυτός, λοιπόν, που παύει να φοβάται το θάνατο μαθαίνει να απολαμβάνει τη ζωή. Γιατί όσο ζει με το φόβο του θανάτου, ουσιαστικά χάνει την απόλαυση της ζωής. Έτσι, ο φόβος του τον κάνει να ζει μια κατάσταση ανώφελη. Αποδείχθηκε πιο πριν ότι ο θάνατος αφορά αυτόν που δεν αισθάνεται πλέον. Όσο κανείς ζει δεν μπορεί ποτέ να αισθανθεί το θανάτο. Αυτός αφορά κάτι μη αντιληπτό. Ο Επίκουρος ψέγει όσους φοβούνται το θάνατο. Φαίνεται, όμως, να κατανοεί το φόβο για έναν επίπονο θάνατο. Πώς είναι δυνατόν να φοβάται κάποιος κάτι που δεν θα μπορέσει ποτέ να έχει την εμπειρία του; Ο θάνατος είναι η νέκρωση των αισθήσεων και η παύση της λειτουργίας της ψυχής και του σώματος. Επομένως, κανείς δεν μπορεί να επηρεαστεί από αυτόν. Αυτό σημαίνει ότι δεν μας αφορά ούτε καν όταν επέλθει, πόσω μάλλον όταν απουσιάζει. Ο θάνατος δεν αφορά τους ζωντανούς και οι πεθαμένοι δεν έχουν αισθήσεις, όταν αυτός επέλθει.  Άρα, ο θάνατος δεν αφορά κανέναν. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Επίκουρος «τὸ φρικωδέστατον οὖν τῶν κακῶν ὁ θάνατος οὐθὲν πρὸς ἡμᾶς, ἐπειδήπερ ὅταν μὲν ἡμεῖς ὦμεν, ὁ θάνατος οὐ πάρεστιν, ὅταν δὲ ὁ θάνατος παρῇ, τόθ᾽ ἡμεῖς οὐκ ἐσμέν».

Το τελευταίο βήμα προς την πλήρωση της αταραξίας είναι η εφαρμογή του μετριοπαθούς ηδονισμού. Δηλαδή, ο Επίκουρος μας προτρέπει να προσπαθούμε να επιλέγουμε πάντα τις ηδονές στο μέτρο που δεν μας προξενούν μακροπρόθεσμα προβλήματα και να αποφεύγουμε τους πόνους στο μέτρο που δεν είναι απαραίτητο να τους υπομένουμε προσμένοντας μια μεγαλύτερη ηδονή μέσω αυτών. Για παράδειγμα, όταν κάποιος πεινάει θα πρέπει να επιλέξει την ηδονή που θα του προκαλέσει το φαγητό. Ωστόσο, δεν πρέπει να το παρακάνει και να φάει πολύ. Η ικανοποίηση που αισθάνεται κανείς απολαμβάνοντας πολύ φαγητό είναι μια κατά κίνηση ηδονή, δηλαδή είναι πρόσκαιρη. Σε αυτήν την περίπτωση η απόλαυση είναι μια αίσθηση φευγαλέα, καθώς, προϊόντος του χρόνου, θα μετατραπεί σε μία αίσθηση πόνου και βαρυστομαχιάς. Εκεί που πρέπει να αποβλέπει κανείς επιλέγοντας ηδονές είναι η μόνιμη κατάσταση ευτυχίας, η οποία προκαλείται μέσα από τις λεγόμενες καταστηματικές ηδονές, δηλαδή αυτές που έχουν διάρκεια, καθώς είναι μόνιμες και η απόλαυση που προκαλούν εγκαθίσταται. Ένα παράδειγμα καταστηματικής ηδονής είναι η ευχάριστη κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε, όταν πλέον δεν πεινάμε, αλλά και δεν πονάμε. Για να δράσουμε σωστά κάνουμε χρήση του νήφονος λογισμού και σταθμίζουμε σωστά τις συνέπειες των επιλογών μας.

Φιλοσοφία, απαλλαγή από τους υπερφυσικούς φόβους, απαλλαγή από το φόβο του θανάτου και υιοθέτηση μετριοπαθούς ηδονισμού είναι ο δρόμος που οδηγεί προς την αταραξία και, κατά συνέπεια, προς την ευτυχία, σύμφωνα με τον Επίκουρο. Ακολουθώντας τα παραπάνω, ο φιλόσοφος πιστεύει ότι μπορούμε να ζήσουμε μία ποιοτική ζωή, καθώς θα έχουμε εξαλείψει κάθε πηγή ανησυχίας και αναταραχής της ψυχικής μας κατάστασης. Με αυτόν τον τρόπο, ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει ευτυχισμένος.

 

Φωτεινή Κατσίβα, ΦΠΨ ΕΚΠΑ

Επιλογή βιβλιογραφίας

•           Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων

•           Επίκουρος, Ἐπιστολὴ πρὸς Μενοικέα

•           Επίκουρος, Κύριαι Δόξαι

•           Long, A.A. Η ελληνιστική φιλοσοφία: Στωικοί, επικούρειοι, σκεπτικοί (Μτφρ Στυλιανός Δημόπουλος, Μυρτώ Δραγώνα – Μονάχου). Αθήνα: ΜΙΕΤ, 20124 [1η: 1987].

•           Long, A.A. From Epicurus to Epictetus: Studies in Hellenistic and Roman Philosophy. New York: Oxford University Press, 2006.

•           Πελεγρίνης, Θεοδόσιος Ν. Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου, 2012.

•           Επίκουρος, Ηθική: Η θεραπεία της ψυχής. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Γιώργος Ζωγραφίδης. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος, 2009.