Νίκος Γκάτσος: Η ενδεκάτη εντολή

 

Ιερώνυμος Μπος, Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων, λάδι σε ξύλο βαλανιδιάς, 220 x 389 εκ., Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη.

Νίκος Γκάτσος (Ασέα Αρκαδίας, 8 Δεκεμβρίου 1911 - Αθήνα, 12 Μαΐου 1992) 

Σήμερα συμπληρώνονται 30 χρόνια από το θάνατο του Νίκου Γκάτσου. Το φυσικό θάνατο, βέβαια... Ο Νίκος Γκάτσος εξακολουθεί να είναι παρών μέσα από την ποίησή του, την οποία απολαμβάνουν αδιάλειπτα μέχρι σήμερα πολλοί αναγνώστες των ποιημάτων του, ακροατές των τραγουδιών του, θεατές των θεατρικών του μεταφράσεων κλπ.

Παρακάτω θα βρείτε ένα από τα τραγούδια του Γκάτσου συνοδευόμενο από ερωτήσεις που μπορούν να σας διευκολύνουν στην ερμηνεία του. Επίσης, οι ερωτήσεις αυτές μπορούν να αξιοποιηθούν και διδακτικά. 

Η ενδεκάτη εντολή

Ρίξ' ένα βλέμμα σιωπηλό

στον κόσμο τον αμαρτωλό

και δες η γη πως καίει.

Και με το χέρι στην καρδιά

αν δε σ' αγγίξει η πυρκαγιά,

ψάξε να βρεις ποιος φταίει.

Σα χαμοπούλι ταπεινό

που δεν εγνώρισ' ουρανό

και περπατάει στο χώμα,

την ενδεκάτη εντολή

δεν την σεβάστηκες πολύ

γι' αυτό πονάς ακόμα.

(Την ενδεκάτη εντολή

δεν την σεβάστηκες πολύ 

γι' αυτό πονάς ακόμα.)

Είναι καινούργια και παλιά

σαν της ψυχής την αντηλιά,

σαν της καρδιάς τα βάθη.

Μα μες του κόσμου τη φωτιά

που μπερδευτήκαν τα χαρτιά

κανείς δε θα τη μάθει.

Τράβα να βρεις τον Μωυσή

και ξαναρώτα τον κι εσύ

μήπως αυτός την ξέρει

την ενδεκάτη εντολή

που 'ν' ολοκάθαρο γυαλί

και κοφτερό μαχαίρι.

(Την ενδεκάτη εντολή

που 'ν' ολοκάθαρο γυαλί

και κοφτερό μαχαίρι.)

Στην παγωμένη σου ερημιά

το γέλιο γίνεται ζημιά

κι η ομορφιά σκοτάδι.

Έτσι είναι φίλε μου η ζωή

φέρνει τον ήλιο το πρωί

την καταχνιά το βράδυ.

Κάνε λοιπόν υπομονή

τώρα που φως δε θα φανεί

κι ούτε θα 'ρθει καράβι.

Την ενδεκάτη εντολή

την ξέρουν μόνο οι τρελοί

κι όλοι της γης οι σκλάβοι.

(Την ενδεκάτη εντολή 

την ξέρουν μόνο οι τρελοί

κι όλοι της γης οι σκλάβοι.)

Ερωτήσεις:

1. Πριν διαβάσετε το ποίημα, παρατηρήστε τον τίτλο του. Τι σας φέρνει στο νου η λέξη "εντολή"; Τη λέξη εντολή συνοδεύει ένα τακτικό αριθμητικό επίθετο. Αν ψάξετε καλά μέσα στη δεξαμενή των γνώσεων σας, μπορείτε να ανακαλέσετε πληροφορίες για την "ενδέκατη εντολή"; 

2. Αφού διαβάσετε το ποίημα, να σημειώσετε το στίχο που σας τράβηξε πιο πολύ το ενδιαφέρον. Τι είναι αυτό που σας εξάπτει τη φαντασία και τη σκέψη σε αυτόν; Μπορείτε να το προσδιορίσετε;

3. Προτού προχωρήσετε σε δεύτερη ανάγνωση του ποιήματος, ποιες θεματικές θεωρείτε ότι αναδύονται μέσα από αυτό;

4. Τι πιστεύετε ότι μπορεί να συμβολίζουν το "ταπεινό χαμοπούλι" και "της καρδιάς τα βάθη"; 

5. Τι ρόλο παίζει, κατά τη γνώμη σας, ο Μωυσής στο ποίημα; Γιατί πιστεύετε ότι γίνεται αναφορά σε αυτόν στην δ' στροφή;

6. Στο ποίημα έχουμε ζευγαροπλεκτή ομοιοκαταληξία. Δηλαδή, ο α' στίχος ομοιοκαταληκτεί με το β', ο γ' με τον στ' και ο δ' με τον ε'. Παρατηρήστε σε κάθε στροφή τις λέξεις που ομοιοκαταληκτούν. Στην α' στροφή το "σιωπηλό" ομοιοκαταληκτεί με τον "αμαρτωλό". Τι σχέση πιστεύετε έχει το σιωπηλό βλέμμα με τον αμαρτωλό κόσμο; Γιατί τα συγκεκριμένα ουσιαστικά συνοδεύονται από τα συγκεκριμένα επίθετα, κατά τη γνώμη σας; Δηλαδή, γιατί το βλέμμα πρέπει να είναι σιωπηλό και ο κόσμος χαρακτηρίζετε ως αμαρτωλός; Στοχαστείτε το περιεχόμενο αυτής της λέξης λαμβάνοντας υπόψη και τις δύο σημασίες του, σύμφωνα με το λεξικό. Να θέσετε τα αντίστοιχα ερωτήματα και για τους υπόλοιπους στίχους που θεωρείτε ότι έχουν ερμηνευτικό ενδιαφέρον. 

7. Παρατηρήστε την δ' στροφή ("Τράβα να βρεις...μαχαίρι). Υπάρχει μια ιδιαιτερότητα με την ομοιοκαταληξία, η οποία παρατηρείται και σε άλλες στροφές. Πριν συνεχίσετε να διαβάζετε προσπαθήστε να βρείτε ποια είναι η ιδιαιτερότητα... Ενώ στην α' στροφή οι λέξεις που ομοιοκαταληκτούν ανήκουν στην ίδια κατηγορία των μερών του λόγου, πχ επίθετα (σιωπηλό-αμαρτωλό), ρήματα (καίει-φταίει), ουσιαστικά (καρδιά-πυρκαγιά), στις επόμενες αυτός ο "κανόνας" διαταράσσεται. Στην δ' στροφή έχουμε κορύφωση αυτής της "παραβίασης" του "κανόνα", αφού ομοιοκαταληκτεί ένα ρήμα (ξέρει) με ένα ουσιαστικό (μαχαίρι). Πιστεύετε ότι ο ποιητής προσπαθεί να μας κάνει να παρατηρήσουμε αυτές τις λέξεις; Θεωρείτε ότι έχουν κομβική σημασία για την ερμηνεία του ποιήματος; Αν ναι, γιατί;

8. Ο Γκάτσος χρησιμοποιεί αρκετά υπερρεαλιστικά σύμβολα στο έργο του. Βασική ιδέα του υπερρεαλισμού είναι η λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην εξωτερική πραγματικότητα και τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Σε αυτό το καλλιτεχνικό ρεύμα σημαντικό ρόλο παίζει η προσπάθεια εξωτερίκευσης της ανθρώπινης εσωτερικότητας. Έτσι, χρησιμοποιούνται πολλές φορές σύμβολα, όπως τα αιχμηρά αντικείμενα που μπορούν να διαρρήξουν το περίβλημα ενός αντικείμενου, ώστε να διαχυθεί το εσωτερικό του ή αντικείμενα που μπορούν να συμβολίσουν αυτό το λεπτό περίβλημα που αποτρέπει την εσωτερικότητα από το να διαχυθεί στο χώρο. Με αυτή τη λογική έχουμε ισχυρά σύμβολα, όπως τα μάτια (που πίσω τους κρύβεται ο άνθρωπος, αλλά μπροστά τους ξεδιπλώνεται ο εξωτερικός κόσμος) κλπ Με βάση τα παραπάνω, πιστεύετε ότι το "κοφτερό μαχαίρι" και το "ολοκάθαρο γυαλί" μπορούν να χρησιμεύουν ως υπερρεαλιστικά σύμβολα; Κι αν ναι, αυτό πώς εξυπηρετεί το νόημα στο ποίημα;

9. Εντοπίστε το στίχο που βρίσκεται περίπου στο "κέντρο" του ποιήματος (κανείς δεν θα τη μάθει). Στον πυρήνα του ποιήματος φαίνεται να βρίσκεται η σκέψη ότι η ενδεκάτη εντολή είναι κάτι που κανείς δεν θα μάθει. Γιατί πιστεύετε ότι συμβαίνει αυτό; Απαντήστε χρησιμοποιώντας στοιχεία του κειμένου και την έως τώρα ερμηνεία σας. 

10. Δώστε προσοχή την επανάληψη στίχων, οι οποίοι έχουν τεθεί και εντός παρενθέσεων. Τι στοιχεία μας δίνουν για την ενδεκάτη εντολή; Πώς εξηγούνται, κατά τη γνώμη σας, τα χαρακτηριστικά αυτά της ενδεκάτης εντολής, σύμφωνα και με τις υπόλοιπες περιγραφές στο ποίημα;

11. Παρατηρήστε τις αντιθέσεις που εκφράζονται στην προτελευταία στροφή ("Στην παγωμένη...βράδυ"). Ποιες καταστάσεις πιστεύετε ότι συμβολίζουν;

12. Δείτε τον πίνακα του Ιερώνυμου Μπος και σχολιάστε αν υπάρχουν στοιχεία που, κατά τη γνώμη σας, συνδέονται με το περιεχόμενο του ποιήματος.

13. Ακούστε την ερμηνεία της Νάνας Μούσχουρη σε αυτόν το σύνδεσμο Νάνα Μούσχουρη - Η ενδεκάτη εντολή και παρατηρώντας τις μουσικές διακυμάνσεις, σημειώστε τις λέξεις στις οποίες θεωρείτε ότι δίνεται έμφαση μέσα από τη μουσική σημειολογία. Έπειτα, ξανασκεφτείτε την ερμηνεία που δώσατε και χρησιμοποιήστε τις λέξεις που σημειώσατε, για να τεκμηριώσετε την άποψή σας.