Αριστοτέλης, Προτρεπτικός προς Θεμίσωνα: ερμηνευτικές ερωτήσεις και ενδεικτικές απαντήσεις

 Διδακτική ενότητα 2: Η πρακτική και πολιτική διάσταση της φιλοσοφίας

Αριστοτέλης, Προτρεπτικός προς Θεμίσωνα, 8-9.

Τὰ ὑποκείμενα πρὸς τὸν βίον ἡμῖν, οἷον τὸ σῶμα καὶ τὰ περὶ τὸ σῶμα, καθάπερ ὄργανά τινα ὑπόκειται, τούτων δ’ ἐπικίνδυνός ἐστιν ἡ χρῆσις, καὶ πλέον θάτερον ἀπεργάζεται τοῖς μὴ δεόντως αὐτοῖς χρωμένοις. Δεῖ τοίνυν ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης κτᾶσθαί τε αὐτὴν καὶ χρῆσθαι αὐτῇ προσηκόντως, δι’ ἧς πάντα ταῦτα εὖ θησόμεθα. Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν, εἰ μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως. 

Ἔτι τοίνυν ἄλλαι μέν εἰσιν αἱ ποιοῦσαι ἕκαστον τῶν ἐν τῷ βίῳ πλεονεκτημάτων ἐπιστῆμαι, ἄλλαι δὲ αἱ χρώμεναι ταύταις, καὶ ἄλλαι μὲν αἱ ὑπηρετοῦσαι, ἕτεραι δὲ αἱ ἐπιτάττουσαι, ἐν αἷς ἐστιν ὡς ἂν ἡγεμονικωτέραις ὑπαρχούσαις τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν. Εἰ τοίνυν μόνη ἡ τοῦ κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα καὶ ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη καὶ ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν θεωροῦσα, ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία, χρῆσθαι πᾶσι καὶ ἐπιτάττειν κατὰ φύσιν δύναται, φιλοσοφητέον ἐκ παντὸς τρόπου, ὡς μόνης φιλοσοφίας τὴν ὀρθὴν κρίσιν καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν ἐν ἑαυτῇ περιεχούσης.

Ερώτηση: Ο Αριστοτέλης στην πρώτη παράγραφο επισημαίνει ότι η αναζήτηση της γνώσης, η απόκτηση και η ορθή εφαρμογή της είναι απαραίτητη για έναν σκοπό. Ποιος είναι αυτός; (από την Τράπεζα Θεμάτων ΙΕΠ).

Απάντηση

Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη διακρίνεται από έναν έντονο τελεολογικό χαρακτήρα· ο σκοπός αποτελεί τον άξονα γύρω από τον οποίο οργανώνεται το σύνολο της επιχειρηματολογίας του. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα, ο Σταγειρίτης φιλόσοφος επιδιώκει να αναδείξει τον ύψιστο σκοπό της φιλοσοφικής αναζήτησης. Ο συλλογισμός του ξεκινά από την παρατήρηση ότι στη ζωή μας χρησιμοποιούμε διαρκώς ποικίλα όργανα και μέσα, τα οποία, αν δεν τύχουν της σωστής διαχείρισης, ενδέχεται να αποβούν επικίνδυνα. Από το σημείο αυτό προκύπτει η ανάγκη για την κατάκτηση της γνώσης, η οποία θα αποτελέσει το σταθερό υπόβαθρο για την ορθή αξιοποίηση όλων αυτών των μέσων.

Εδώ ο Αριστοτέλης οικοδομεί ένα κλιμακωτό σχήμα: πρώτα επισημαίνει την επιδίωξη της γνώσης (ὀρέγεσθαι), έπειτα την κατάκτησή της (κτᾶσθαι) και τέλος τη χρησιμοποίησή της (χρῆσθαι). Μέσα από αυτή την πορεία, ο άνθρωπος κατορθώνει να οργανώνει και να κατευθύνει με σύνεση τα διαθέσιμα μέσα (εὖ θησόμεθα), ώστε να αποκομίζει τα καλύτερα αποτελέσματα στον πρακτικό του βίο.

Αυτή η διαδικασία, που ταυτίζεται με την ουσία της φιλοσοφικής σκέψης, υπηρετεί έναν διπλό σκοπό: αφενός οδηγεί στη σωστή επιλογή και άσκηση του πολιτικού βίου, δηλαδή της συμμετοχής του πολίτη στα κοινά και της ένταξής του στη δημόσια σφαίρα και αφετέρου καθοδηγεί τον άνθρωπο στη διαμόρφωση ενός πληρέστερου και ποιοτικότερου προσωπικού βίου. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι οι έννοιες «ζωή» και «βίος» δεν ταυτίζονται απολύτως. Συχνά με τον βίον δίνεται έμφαση στον τρόπο της ζωής, στην κατάσταση της ζωής, στο πώς βιώνει ο άνθρωπος τη ζωή. Έτσι, ενώ η ζωή αποτελεί για τον άνθρωπο ένα υπαρκτικό δεδομένο, ο βίος του υπόκειται σε διερώτηση, διαμόρφωση και επιλογή. Η ζωή είναι μία, αλλά οι επιλέξιμοι βίοι πολλοί. Κατά προέκταση, ο ανθρώπινος βίος, ατομικός και συλλογικός, γίνεται αντικείμενο φιλοσοφικής μελέτης. Και η φιλοσοφία ορίζεται ως τέχνη του βίου.

Κατά συνέπεια, ο ανθρώπινος βίος, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, καθίσταται αντικείμενο φιλοσοφικής θεώρησης. Η φιλοσοφία, επομένως, στοχεύει στη διδασκαλία του ορθού τρόπου ζωής, καλλιεργώντας ταυτόχρονα την προσωπική μας πληρότητα και την πολιτεία, δηλαδή τον τρόπο ζωής στην πόλη. Αντίστοιχα, το ρήμα πολιτεύομαι σημαίνει τη σχέση του ελεύθερου πολίτη με την κοινωνία στην οποία ζει, τον τρόπο με τον οποίο αυτός εντάσσεται στη δημόσια ζωή.