Σπουδές και βιοπορισμός: τότε και τώρα

Σπουδές και βιοπορισμός

Το παρακάτω διασκευασμένο κείμενο αντλείται από τη συλλογή δοκιμίων του Ε. Παπανούτσου, "Η παιδεία, το μεγάλο μας πρόβλημα" που δημοσιεύθηκε το 1976. Ωστόσο, το κείμενο μοιάζει πιο επίκαιρο από ποτέ. Η διορατικότητα του σπουδαίου παιδαγωγού και φιλοσόφου διαφαίνεται σε κάθε λέξη. Η αναζήτηση της εκπαίδευσης είναι ευκταία, αλλά ταυτίζεται με την φοίτηση στο πανεπιστήμιο και την απόκτηση τίτλων; Όπως σχολιάζει εύστοχα ο Παπανούτσος, η λήψη των πτυχίων έχει συνδεθεί με την άσκηση επαγγέλματος και θεωρείται δεδομένο ότι οδηγεί σε συγκεκριμένα επαγγελματικά δικαιώματα. Τι γίνεται, όμως, όταν πλεονάζουν τα πτυχία και οι θέσεις δεν επαρκούν για όλους; 

Η ροπή των νέων του καιρού μας προς ανώτερες σπουδές, που έχει το αποτέλεσμα να συνωθούνται κάθε χρόνο στην είσοδο των πανεπιστημιακών σχολών μυριάδες υποψηφίων, είναι φαινόμενο σχεδόν οικουμενικό και πρέπει προτού αντιμετωπισθεί ως πρόβλημα προς λύση, να εξηγηθεί. Όσοι αγαπούν να βλέπουν επιφανειακά τα γεγονότα συνηθίζουν να δίνουν στο φαινόμενο τούτο μιαν απλή (για να μην ειπώ απλοϊκή) εξήγηση. Ο άνθρωπος – λέγουν – σήμερα, που η επιστήμη του άνοιξε τα μάτια, διψάει για μάθηση και αφού στις αναπτυγμένες χώρες το βιοτικό επίπεδο του μεγάλου αριθμού έχει σημαντικά υψωθεί, απαιτεί (δικαίως) να μορφωθεί. 

Τα πράγματα όμως δεν είναι ποτέ τόσο απλά όσο μας αρέσει να τα παρουσιάζουμε. Η εκπαίδευση, καθώς έχει οργανωθεί και προσφέρεται από τα σύγχρονα κράτη, δεν προορίζεται ούτε επιδιώκεται μόνο για τροφή και τρυφή του πνεύματος. Σκοπός της είναι ακόμη να κάνει τους νέους ικανούς να ασκήσουν ένα βιοποριστικό επάγγελμα. Οι διαρκώς λοιπόν ογκούμενες φάλαγγες των υποψηφίων, που κρούουν την πόρτα του πανεπιστημίου, επιδιώκουν όχι μόνο να μορφωθούν, αλλά κυρίως να αποκτήσουν επαγγελματικά προσόντα ανώτερου επιπέδου, που θα τους επιτρέψουν να καλυτερέψουν τους όρους της ζωής τους, να έχουν αύριο μεγαλύτερη οικονομική άνεση.

Για να επιτύχουν όμως στις επιδιώξεις τους, για τις οποίες υποβάλλονται σε τόσες θυσίες και κόπους, πρέπει η κοινωνία της χώρας τους να έχει τις δυνατότητες να τους δεχτεί και να τους εντάξει στους κόλπους της όπως τους αρμόζει. Να μπορεί δηλαδή να τους δώσει ευκαιρίες να εργαστούν και να αναδειχτούν σύμφωνα με τα αυξημένα, τα «πανεπιστημιακά» τους προσόντα. Σε αντίθετη περίπτωση, αναπόφευκτα, μοιραία δημιουργείται ένα χάσμα και μια ανωμαλία με δυσμενείς συνέπειες στη συλλογική ζωή: δυσαρέσκεια και απογοήτευση στα άτομα εξαιτίας του αναγκαστικού παροπλισμού των, τριβή και αναταραχή στο κοινωνικό σώμα, καθώς «οι στερημένοι» θα γίνονται μέρα με την μέρα επιθετικότεροι για ν’ αποκτήσουν ό,τι νομίζουν ότι δικαιωματικά τους ανήκει, και οι «κατέχοντες» θα συνασπίζονται και θα αντιδρούν με πάθος για να περιφρουρήσουν τα απειλούμενα αγαθά τους. 

Σήμερα η απέραντη Πατρίδα έχει πολύ μικρύνει. Και για τους νέους με πανεπιστημιακά προσόντα, που δεν βρίσκουν απασχόληση στην εθνική αγορά εργασίας, άλλη διέξοδος δεν υπάρχει παρά η αποδημία και το πικρό (όσο άφθονο και να’ ναι) ψωμί της ξενιτιάς. 

Ευάγγελος Παπανούτσος, H παιδεία, το μεγάλο μας πρόβλημα, Αθήνα 1976.

Πτυχία ή μεταπτυχιακά: η ελεύθερη αγορά των πανεπιστημίων

Με αφορμή το παραπάνω κείμενο, θα ήθελα να καταθέσω κάποιες σκέψεις και προβληματισμούς σχετικά με την εκπαίδευση σήμερα. Το κείμενο του Παπανούτσο λειτούργησε με τρόπο προφητικό. Πράγματι, η μαζική παραγωγή πτυχιούχων οδήγησε σε αδιέξοδο. Αντί, όμως, η πολιτεία να προσπαθήσει να αμβλύνει το πρόβλημα, το εκμεταλλεύτηκε προκειμένου να προωθήσει για άλλη μια φορά την νοοτροπία της ελεύθερης αγοράς. Τα πανεπιστήμια πλέον δεν λειτουργούν ως ανώτατα πνευματικά ιδρύματα, αλλά ως επιχειρήσεις που κοστολογούν προϊόντα. Και φυσικά δεν ήταν δυνατόν να μπουν τιμές στα πτυχία των δημόσιων πανεπιστημίων, αφού το Σύνταγμα ορίζει δωρεάν παιδεία. Ήταν όμως εφικτό να τεθούν δίδακτρα (τέλη φοίτησης, όπως τα ονομάζουν) στα μεταπτυχιακά προγράμματα που πλέον έχουν κόψει "κασέ" στα 3.000-3.500 ευρώ.

Καθημερινά οι διαφημίσεις κατακλύζουν τα κοινωνικά δίκτυα: εδώ τα καλά μεταπτυχιακά! ανταγωνιστικά δίδακτρα και λήψη τίτλου χωρίς διπλωματική! 

Την αδικία που προκύπτει από τα παραπάνω την βιώνουμε καθημερινά. Όσοι έχουν χρήματα έχουν και μεταπτυχιακό/ά. Όσοι δεν έχουν χρήματα, δυστυχώς, δεν έχουν και δίπλωμα μεταπτυχιακών σπουδών... Παράλληλα, έχει συντελεστεί υποβάθμιση των πτυχίων λόγω του ότι πλεονάζουν οι πτυχιούχοι (η πλειονότητα των οποίων τα τελευταία χρόνια είναι πολύ χαμηλού επιπέδου παρά τις φωτεινές εξαιρέσεις). Πτυχιούχοι που φυσικά έχουν τη δυνατότητα να προχωρήσουν σε μεταπτυχιακές σπουδές όχι απαραίτητα επειδή έχουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες (ευτυχώς, βέβαια, υπάρχουν και άξιοι που τυχαίνει να έχουν χρήματα!), αλλά επειδή μπορούν να πληρώσουν τα δίδακτρα. Το πανεπιστήμιο φυσικά και δεν ενδιαφέρεται για το επίπεδο του φοιτητή, αλλά μόνο για την καταβολή των διδάκτρων. Δεν είναι φοιτητής, εξάλλου, αφού δεν φοιτά σε πανεπιστήμιο. Είναι πελάτης και έχει να κάνει με επιχείρηση. Την ίδια στιγμή, στην αγορά εργασίας - και ειδικά στο Δημόσιο - προωθούνται τα τυπικά προσόντα, δηλαδή αναπαράγεται η ανισότητα, αφού έχουν ευκαιρίες εργασίας μόνο όσοι έχουν τα χρήματα να αγοράσουν τους τίτλους για αυτά τα τυπικά προσόντα.  Η συνδυαστική εξέταση των παραπάνω στοιχείων μάς οδηγεί σε τραγικά συμπεράσματα: η εκπαίδευση έχει χρεοκοπήσει, οι πιο εύρωστοι οικονομικά είναι οι μόνοι που μπορούν να έχουν ευκαιρίες εργασίας, η κατοχή μεταπτυχιακού δεν εγγυάται γνώση και τα πανεπιστήμια έχουν γίνει επιχειρήσεις. Αυτόν τον κόσμο θέλουμε;