Φιλοσοφικός Λόγος Γ'ΓΕΛ: Ενότητα 9

Να εξηγήσετε τη συμβολική χρήση της αντίθεσης φως-σκοτάδι και τη σχέση της με την περιαγωγή. 

Ενδεικτική απάντηση

Ο Πλάτων στο συγκεκριμένο απόσπασμα αξιοποιεί το εκφραστικό μέσο της αντίθεσης φως–σκοτάδι (“πρὸς τὸ φανὸν ἐκ τοῦ σκοτώδους”), παραπέμποντας και πάλι στη διάσημη αλληγορία του σπηλαίου. Το σπήλαιο είναι χώρος σκοτεινός, ενώ ο κόσμος έξω από αυτό είναι γεμάτος φως. Το φως συμβολίζει τη γνώση, την αλήθεια και την επιστήμη, οι οποίες προσεγγίζονται μέσω της καθαρής νόησης. Αντίθετα, το σκοτάδι αποτελεί σύμβολο της άγνοιας, της πλάνης και της λήθης. Ο άνθρωπος, όταν γεννιέται στον αισθητό κόσμο, λησμονεί την αλήθεια που η ψυχή του είχε αντικρίσει πριν από την ενσάρκωσή της και δεσμεύεται από τα παραπλανητικά δεδομένα των αισθήσεων, χωρίς να αξιοποιεί επαρκώς τον νου του για να προσεγγίσει την αλήθεια.

Η αντίθεση αυτή συνδέεται άμεσα με την έννοια της περιαγωγής, η οποία αποτελεί το μέσο υπέρβασης του σκοταδιού και μετάβασης στο φως. Ο Πλάτων χρησιμοποιεί συχνά λεξιλόγιο που σχετίζεται με την όραση, όταν αναφέρεται στην προσέγγιση του Αγαθού. Το Αγαθό, αν και δεν ορίζεται ρητά στο έργο του, μπορεί να θεωρηθεί ως η υπέρτατη αρχή του είναι, εκείνο που παρέχει την αλήθεια και τη γνώση και εξασφαλίζει την ενότητα και την αρμονία της πολλαπλότητας. Ο Αθηναίος φιλόσοφος τονίζει ότι το Αγαθό προσεγγίζεται μέσω μιας άμεσης «θέασης», γι’ αυτό και χρησιμοποιεί ρήματα, όπως “θεᾶσθαι” και “ἰδεῖν”.

Για να καταστεί δυνατή η θέαση του Αγαθού, σύμφωνα με την αλληγορία του σπηλαίου, είναι απαραίτητο ο δεσμώτης να στραφεί από τις σκιές προς τα ίδια τα πράγματα. Η περιαγωγή (περί + ἄγω), δηλαδή η στροφή γύρω από το σώμα και κυρίως από την ψυχή, συμβολίζει την απόρριψη της αξιοπιστίας των αισθήσεων και τη στροφή προς τον νοητό κόσμο. Στο πλαίσιο της αλληγορίας πρόκειται για τη μεταστροφή του δεσμώτη από τις σκιές στα αντικείμενα. Ωστόσο, ο συμβολισμός παραπάμπει στην πραγματικότητα σε μια εσωτερική μεταβολή, μια μεταβολής της ψυχής που επιτυγχάνεται μέσω της παιδείας, η οποία την βοηθά να στραφεί προς το φως της αλήθειας και του Αγαθού και να απαλλαγεί από την πλάνη των αισθήσεων. Το Αγαθό, αν και δεν ορίζεται στο έργο του, μπορούμε να συναγάγουμε ότι πρόκειται για το είναι και ό,τι διατηρεί το είναι. Επίσης, αναφέρεται στην ενότητα και την αρμονία που συνέχει την πολλαπλότητα. Τέλος, το Αγαθό είναι ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη. 

Τέλος, η περιαγωγή αναφέρεται στην σφαιρική και ολιστική προσέγγιση της γνώσης. Η λέξη έχει φιλοσοφική βαρύτητα, διότι δείχνει πως η γνώση και η παιδεία, καθώς στρέφεται στον κόσμο, οφείλει να έχει πάντα καθολικό χαρακτήρα και να μην εξαντλείται σε προσέγγιση από μία επιμέρους οπτική γωνία. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η χρήση του δεοντολογικού ρηματικού επιθέτου περιακτέον, το οποίο όμως δεν προτρέπει απλώς σε μια ευρύτερη θέαση αλλά αποβλέπει σε μια μεταστροφή της ψυχής από τον κόσμο των αισθήσεων προς τον κόσμο των Ιδεών. Πρόκειται, όπως και στην περίπτωση της παιδείας, για μια στροφή όλης της ύπαρξης προς τον «ήλιο», προς το αγαθό –για μια επώδυνη πορεία. Λίγο παρακάτω (521d) ο Πλάτων θα ονομάσει την άνοδο της ψυχής προς το όντως Ον, «μεταστροφή/επιστροφή της ψυχής από μια νυχτερινή μέρα στην αληθινή μέρα» –και αυτή είναι η «αληθινή φιλοσοφία».